Leiken som aldri tok slutt

Den moderne klassikaren Tvillingenes dagbok av ungarske Agota Kristof kom ut i 1986 og er fyste del av ein trilogi om eit tvillingpar sitt møte med

Tvillingenes dagbok

Av Agota Kristof

Regi: Maria Drangeid

Scenograf: Christa Barlinn Korvald

Komponist: Tobias Johannes Pfeil

Dramaturg: Carl Jørn Johansen

Lysdesign: Karl Oskar Sørdal

Maskør: Jill Tonje Holter

Rogaland Teater, premiere 7. oktober 2021

krig, brutalitet og ei vaksenverd som ikkje har plass til dei. Romanen har blitt tolka for scene før, mellom anna dramatisert av Jon Fosse, i regi av Torkil Sandsund på Det Norske Teatret i 2007. I fyste delen, som Rogaland Teater si oppsetting baserar seg på, blir dei sendt ut på landet for å bli tekne vare på av bestemor si. Bestemor er alt anna enn ein ideell omsorgsperson – ho både slår, luktar vondt og driv dei små brørne til hardt slit. Dei to går raskt i gang med ein disiplinert «herdingsprosess» for å lære seg å tåle den harde verda rundt seg. Boka er spesiell i at den frå fyste til siste side skapar sympati hjå lesaren med dei to brørne, uansett. Det er nesten som om ein vil hoppe inn i verda deira og redde dei ut ifrå desse mørke og kalde avkrokane i menneskesjela.

«Vi leker aldri»

Intimscena på Rogaland Teater er mala i ein blodraud farge som passar desse brutale forteljingane. Scena er full av krimskrams, som når barnebarn har fått gå på sjølvstyre ein heil laurdags ettermiddag hjå besteforeldre, når dei har dragsa med seg ting frå loftet og ned i stova for å bygge opp ei eiga verd. Det som ser ut som eit rot i dei vaksne sine auge har ein nøye uttenkt rolle i dramaet som utspelar seg i leiken. Store planter i plast fyller scena, ein skrivar (printar) er kladda utover med fargerik maling, det same er ein kasse-tv, i midten ein garderobebenk i gymsal-stil (scenografi: Christa Barlinn Korvald). Plutseleg kjem tvillingane (Kasper Skovli Botnen og Mari Strand Ferstad) til syne i ei dør, dei kiker forventningsfullt på oss publikummar som om dei planlegg alle rampestrekane for kvelden. Førestillinga bygger på eit nokså enkelt prinsipp: Historiane blir fortalt med midlane som barn brukar når dei leiker, deira førestillingsevne set premissa for det som skal skje på scena. At ein tek leik som utgangspunkt er eit påfallande val, for tvillingane i Kristofs roman seier «vi leker aldri». I regissør Maria Drangeid si tolking rykkast det aspektet ved boka fram, at tvillingane har gjort den verkelege verda si om til ein leik som aldri tek slutt.

Dette er ein postmann

Dei andre karakterane frå boka er blitt til objekt, som til dømes den selskapssjuke nabojenta Hareskår, ho er ei trillevogn med raude frynser rundt. Bestemora dukkar opp under eit teppe. Skrivaren blir nytta til å spele postmannen som klaprar med munnen når han snakkar, nesten som eit gamaldags figurteater. Alle rollane er spela av Botnen og Ferstad. Det er rørande når tvillingane leier mora – ein stumtenar – i handa i byrjinga, dei krummar kvar sin peikefinger på knaggane. Eg innser at eg fram til no har sett på ein stumtenar som eit maskulint objekt, det ligg kanskje i namnet. Men plutselig ser eg det moderlige i denne figuren med sine elegante kurver – eg ser på ein stumtenar og andre objekt på ein måte eg ikkje har sett på dei før.

Boka inneheld fleire scener med brutal vald, overgrep og sex. Eg var nyfiken på korleis dei kom til å løyse dette. Spesielt kløktig og sårbart synes eg det er løyst i scena der tenestejenta til soknepresten forgrip seg på tvillingane då ho tilbyr seg å bade dei. Eit akvarium tener som badekar og Boten sine taktile rørsler med handa under vatn fangar subtilt alvoret i situasjonen. I andre scener er det gjort om til noko meir tullete, som til dømes i den urovekkande scena frå boka der Hareskår let seg bestige av ein hund fordi «det er bare dyr som liker meg». Ei vatnkanne blir til det tynne, lange hundekjønnet som frenetisk penetrerer frynsene på det som er Hareskår.

Det litterære får plass

Regissør Maria Drangeid frå Stavanger er nyutdanna frå regilinja på KHiO no i 2021 og har studiar i både nordisk og fransk litteratur bak seg før dette. Det skin i gjennom ved at den litterære kvaliteten i teksten er helde på. Språket får stor plass i denne tolkinga, til og med kapittel blir annonsert høgt og tydeleg. At teksten får stor plass er bra, for den er nydeleg skrive (og godt omsett til norsk av Willy Flock, i oppdatert omsetjing frå 2019) i ein nøktern tone som gir dei sjokkerande episodane endå meir kraft, eit økonomisk språk som gjer at tvillingane får noko nesten nifst over seg. Dei snakkar urovekkande korrekt, som i ei bok, får dei høyre. I stykket opplever eg store deler av tekstframføringa som meir annonserande, det er som om ein vaksen nettopp har komen inn i rommet og barna skal forklare kva leiken deira går ut på. I blant saknar eg det nifse aspektet i det, å av og til bli minna på det uhyggelege ved at barn oppfører seg på denne måten og at det er heilt, heilt feil.

Analoge middel

Det kan vere noko irriterande i det å sjå vaksne spele barn, og det er ikkje noko lett oppgåve. I nokre stunder er eg nesten på veg til å byrje å assosiere til julemorgen/barne-tv, men visse episodar reddar meg ut att ifrå dei tankebanene (samt musikken komponert av Tobias Johannes Pfeil gjer òg at det ikkje hamnar i det landskapet). Episodar som når dei til dømes får innkalling til å melde seg til skulen, det er obligatorisk. Breva kjem på-liksom ut av skrivaren, og Ferstad lagar ein skrive-ut-lyd. Sekvensen tek seg god tid, dei får brev på brev. I ei anna scene lager Ferstad spy-lydar, også dette tek seg god tid og tyner konseptet til det blir humoristisk. Når tempoet dreg seg heilt ned på denne måten og insisterer på det enkle, oppstår det pausar det er bruk for. I ei anna scene slår dei seg laus med å teikne ansiktet til soknepresten på eit transparent ark oppå ein overhead som så blir projisert på ein kvit skulptur, medan dei pressar han for pengar. Det er eit grep som fungerer særlig godt. Dei analoge midla har noko avleggs ved seg – objekta på scena er henta frå Rogaland Teater sitt lager av ting som skal kastast. Dei tilfører eit spørsmål om kva som har verdi og ikkje, kva som er ønska og ikkje. Som tvillingane sjølv, som må skape sin eigen viktige plass i vaksenverda.

Teater og leik

I kapittelet «Teater», som ikkje er med her, set tvillingane opp teaterstykke, der dei spelar mot kvarandre, ein fattig og ein rik. Det er eit eksempel på fleire slike frontale møter mellom tvillingane, der dei er vis-à-vis, som når dei slår eller seier stygge ord til kvarandre i «øvingane» sine. Men på scena i kveld er Botnen og Ferstad som oftast vendt mot publikum. Eg er sjølv tvilling, og noko av det som er so slåande med tvillingpar er kor oppslukt ein kan bli av det ein held på med i lag, ofte suga inn i noko, nesten ikkje tilsnakkande frå omverda. Det blir ein slik augneblink når tvillingane sminkar kvarandre og dekorerer seg sjølve med plastblomstrar. Men oftare kunne ein ha lete publikum seila sin eigen sjø og konsentrert seg om å bygge opp fleire augneblinkar av absorpsjon som ikkje tek omsyn til oss i salen.

Ingen tvillingførestilling

Sjølv om eg er tvilling, kan eg neppe vise til å vere nokon slags tvillingekspert. Bortsett frå å vere i stand til å avkrefte eit par myter (som at me ikkje har telepatiske evner), har eg ikkje noko særlig meir kunnskap på området enn andre. Fordi kvart tvillingpar har sitt eige, unike forhold. Men eg merkar at eg set pris på at denne førestillinga ikkje adresserer kor fascinerande det er med tvillingar. Den styrer unna klisjeane, som å snakke i unison eller bevege seg synkront. Allereie i rollefordelinga blir det klart at det ikkje er der interessa ligg – det er til dømes ikkje gjort noko nummer ut av det at Ferstad er kvinne (tvillingane er brør i boka), eller at dei to skodespelarane har ulik dialekt. Førestillinga ber oss om å berre akseptere enkelte ting, noko eg gjer, fordi ein stor del av stykket vier seg til projeksjon, det å sjå det ein vil (eller ikkje vil) sjå.

Rogaland Teaters Tvillingenes dagbok kjem med ein idé – tolkinga vil noko med boka. Ideen gjer tolkinga ofte svært vellukka, andre gonger kan den stå i vegen for det som skal bli sagt. Kvar dag høyrer ein om barn i kriser på nyheitene, opplysingar som rystar, men som etter ei tid uunngåeleg blir teke inn berre med ein nomen apati. Med sin informative, annonserande tone ligg førestillinga eigentleg nærare nyheitsopplesingar enn noko snilt barne-tv. Førestillinga konfronterer meg som publikummar med denne apatien og om den verkeleg er så uunngåeleg som me vil ha det til.