Urovekkande Gesamtkunstwerk

Den dystopiske overvakingsromanen 1984 av George Orwell frå 1948 er ei av dei oftast bannlyste

1984?

Fritt etter George Orwell av Tore Vagn Lid

Basert på omsetjinga av Bjørn Alex Herrman
Regi: Tore Vagn Lid
Scenografi og kostyme: Helle Bendixen Trier
Musikk og arrangement: Tore Vagn Lid
Lysdesign: Arne Kambestad
Lyddesign: Glenn Erik Haugland/Ragnhild Haugland / Peter Morrello
Videodesign: David Alræk
Dramaturg: Lillian Bikset/Solrun Toft Iversen/Lea Basch

Musikarar: Owen Weaver og Vidar Eldholm

Den Nationale Scene, 20. september 2023

bøkene i dei raude delstatane i USA med høgreradikale kristne tendensar.[i] Det verkar absurd, som frå ei anna tid, å bannlyse bøker. Men òg frå andre sida av det politiske spektrumet kjem det eit press om å forby eller kansellere bøker, ytringar og personar. For den som vil reflektere over korleis sensur, overvaking og sanningsoppdateringar ikkje berre høyrer totalitære statar til, men òg er til stades i til og med det norske demokratiet, er det god grunn til å oppsøke Teaterkjellaren på Den Nationale Scene og sjå Tore Vagn Lid sin 1984?.

Metafiksjon

Det er bygd ein heilt ny struktur inne i Teaterkjellaren på DNS – eit kraftig stillas i to etasjar, publikum sitter nede inntil veggane med innskrenka sikt. Den tekniske stasjonen i andre etasjen er det fyste eg ser når eg kjem inn, med sine overvakingsskjermar og programvarer. Rommet skapar straks ei uro i sin uoversiktlege form, fangar overvakinga sitt vesen. Det gjeld å sikre seg ein god plass. Overalt er skjermar og bobinett til å projisere på spent mellom jernmastene. Eg set meg i «kohort 2», eit ord eg nesten hadde gløymt, eller fortrengd. Rommet står fram som ein blanding av arkiv, verkstad, atelier og teater, og er fylt med bunkar av papir, bøker, samt gipsavstøypingar av kroppsdelar i ulikt stadium av ein øydeleggingsprosess. Utsliten teknologi, som minnepennar og mobilar, ligg i kvite haugar, relikviar frå ei tid før denne. Parykkar og kostymer er på museums-aktig utstilling bak seteradene, stumme og utan liv. Rammeforteljinga for 1984? er ein metafiksjon: ei gruppe unge menneske har brote seg illegalt inn i det som pleidde å vera eit teater. Der finn dei eit manus skrive av Tore Vagn Lid med same tittel og bestemmer seg for å spele ut dette. Handlinga er satt i ei ikkje altfor fjern framtid og i dette samfunnet er det meste ikkje lenger lov – sjølv det å ta seg ein falsk teaterrøyk er grenseoverskridande. Snø på scena er det berre å gløyme, det har blitt forbode grunna allergiar og lungeproblem.

Stykket opnar med ein introduksjon av denne situasjonen, og skodespelarane adresserer oss direkte: «Beklagar alt rotet!». Alle scener blir filma, og same kvar ein sit som publikummar, skal ein i prinsippet få med seg det meste. Skodespelarane er kledd i eit samansurium av nokre kostymer utan openberr samanheng – som plukka rett ut i frå eit kostymelager. Nokre har uhyggelege masker med halve ansikt på (Helle Bendixen Trier står for både scenografi og kostymer). Skodespelar Knut Erik Engemoen spør enkelte av oss om telefonane våre er skrudd av og filmar oss med eit kamera montert oppå ein hjelm. Ein kjenner seg eksponert og sjølvmedviten når ein ser seg sjølv på skjermane. Stykket fylgjer romanen si handling nokså tett: Winston Smith, spela av Bjørn Willberg Andersen, er ein av dei få som kan hugse noko frå den tidlegare tida, altså før Oseania vart eit totalitært regime, og ei av dei tre rivaliserande supermaktene som dominerer verda. Han gjer hemmeleg opprør ved å bestemme seg for å skrive dagbok for ettertida ved sidan av det monotone arbeidet i Sannhetsdepartementet. Der redigerer han mellom anna gamle avisartiklar, viskar ut sanningar og erstattar dei med det som er i regimet si interesse. Ei av utfordringane med romanen er at handlinga i stor grad blir drive framover av den indre monologen som karakteren sjølv gjer alt for å skjule: han må styre kvar minste rykking i andletet, pust og hjarteslag for ikkje å bli teken for «thoughtcrime». Noko slikt kan det vere vanskeleg å lage teater av. Men dei indre angstfulle tankane kjem fram på ein dynamisk måte mellom anna ved at eit hissande og syngjande kor framfører dei. Individuelt tankespinn har blitt til ei kollektiv stemme.

Big Brother-reality og skjerm i teateret

Teaterhistorisk sett er det ei interessant kopling mellom bruk av skjermar på scena og Orwells «Big Brother». I eit ordskifte som har gått føre seg den siste tida har bruk av skjerm i teateret feilaktig blitt sett på som ei ny bylgje, ein gimmick som norske teater no ikkje greier å legge frå seg og som har med Netflix og publikumsfrieri å gjere. Men det er meir sannsynleg at inspirasjonen kjem frå ein annan kant – ein av dei fyste til å innføre filming og skjerm på scena på denne måten var den tyske regissøren Frank Castorf for om lag tjue år sidan. Dette var i reality-TV-serien sin gullalder på tidleg 2000-tal, med kjende eksempel som overvakings-realitysåpa «Big Brother», som har namn frå nettopp Orwells roman. [ii] Som den sampling-kunstnaren Castorf er, omsette han popkulturelle system og brukte deira teknikkar med inn i teateret. Denne oppsettinga på DNS trekker dermed ei elegant sløyfe gjennom litteratur-, teater- og TV-historie, som kanskje berre kunne vore mogleg gjennom den postmoderne estetikken som Vagn Lid sitt kunstnarskap står i ein tradisjon med og som forlenging av.

Også manuset blir filma, med sine strykingar, rettingar og sjølvkommenterande notisar i margen. Det sjølvrefleksive blir understreka i eit av dei mest slåande visuelle effektane: Eit nærbilete av ei Hitchcock-aktig kameralinse blir til ein lang, endelaus kanal som trekk meg inn (videodesign David Alræk). Skodespelarane slår illegal musikk på LP til pulver med den for arbeidaren symboltunge hammaren, dei målar over og manipulerer. Det heiter ikkje forfalsking, men oppdatering. Øydelegginga er manuell, synleg, handfast og utvidast til ein rytmisk versjon av Michael Jacksons «Billie Jean», med virtuost spel av trommeslagar Owen Weaver. Vagn Lid står for musikk og arrangement, det er fengande med ein melankolsk temamelodi, store nummer som «Voyage, voyage» og «When you’re gone» av The Cranberries, med gode songprestasjonar av Tomine Mikkeline Eide og Kjersti Dalseide. Me streifar til og med innom K.I-generert musikk som kommenterer på tech-gigantane si overvakingsmakt.

Kjærleik og gips

Ein må ikkje gløyme den heilt sentrale kjærleikshistoria – fyst då er det verkeleg noko som står på spel. Winston møter «jenta med det mørke håret», med det Shakespeare-klingande namnet Julia, som jobbar i fiksjonsdepartementet. Eg skvett når Dalseide ramlar gjennom etasjen og ned på ei seng, det gir seg ut for å vere ei ulukke. Men også det er berre spel og Winston får ein lapp av Julia der det står «Eg elskar deg». Dalseide har stil i rolla som den vågale Julia og dynamikken mellom ho og Willberg Andersen er god. Winston legg alle mord- og valdtektsfantasiar til side som han tidlegare har hatt om Julia og forelskar seg hovudstups. Vagn Lid har ikkje oppdatert det misogyne og rasistiske språket som ligg i romanen. Men den seksuelle scena mellom Winston og Julia er løyst på ein snedig måte som vernar om skodespelarane: I staden for kroppane deira er det gipsavstøypingane som blir brukt i eit lite figurteater-nummer. Den harde materialiteten i gipsen står i kontrast til dei vanlegvis svamp-aktige intime kroppsdelane den førestiller og det blir brukt på ein vakker og humoristisk måte.

Kjærleiksparet sluttar seg til ei risikabel hemmeleg opprørsgruppe, og blir tekne til slutt. I dei siste tjue minuttane av det 2 timar og 30 minuttars lange stykket sit eg med ei kvalmande kjensle av at eg helst berre vil kome meg ut. Eg er kanskje for sart til å tole dei bestialske torturmetodane, som mellom anna involverer ein slipestein, og vil eigentleg sleppe å ta innover meg vald i si mest utspekulerte form. Eg kjem ikkje utanom tanken om at det er noko unødvendig sensasjonsdrivne ved denne seansen som pregar opplevinga som utmattande.

Kanselleringsutklipp

Harry Potter-temamelodien sender tankane til kansellerte J. K. Rowling, (som sjølv ved fleire høve har sitert frå 1984 på Twitter), og avisartiklar om kansellerte komikarar flimrar forbi. Det dukkar opp eit utsnitt frå «Leiv Eriksson oppdager Amerika» av Christian Krohg, eit måleri som skapte mykje debatt då det vart plassert i kjellaren i Nasjonalmuseet på bakgrunn av at det var «kolonialistisk»[iii]. Denne kritikken av dagens ytringsklima er høgst relevant og her ligg noko av kjernen i oppsettinga. Men er det kanselleringskulturen som er den største trusselen for demokratiet i dag? For tillitsstaten Noreg er definitivt eit stort spørsmålsteikn i desse dagar, der det verkar nærast umogleg å få ordentlege svar på kva som faktisk går føre seg blant politikarar, langt mindre å få dei til å ta ansvar, medan norske borgarar i stadig større grad blir overvaka. Kunne stykket sin kritikk gått hardare ut mot dei som faktisk sit med makta, til dømes politikarar, næringstoppar og mediehus? Ramma på 1984?, altså det doble i manuset, kjennest for forteljinga sin del tidvis noko overflødig, men har den nødvendige funksjonen at den flyttar oss fram i tid. For det er faktisk heilt sant: Det trengs ingen stalinistisk grå tidskoloritt for å få auge på fridomsinnskrenking og tillitssvekking. Då treng ein berre å kike omkring seg.

(Publisert 24.09.2023)