Framtidstrua frå fortida

I storsalen inne på Den Nationale Scene rullar Charlie Chaplin sine mest kjende filmar på eit lerret i

Chaplin: Diktatoren

Av Morten Joachim og Line Hofoss Holm

Regi: Peer Perez Øian

Scenografi og kostyme: Dagny Drage Kleiva

Koreografi: Piero Issa

Musikk og lyddesign: Alf Lund Godbolt

Lysdesign: Geir Hovland

Videodesign: Einar Bjarkø

Dramaturg: Per Ananiassen

Den Nationale Scene, premiere 13. oktober 2023

ein collage, mellom anna The Kid og Modern Times. Det finst knapt nokon meir ikonisk figur enn den valpe-aktig søte landstrykaren med dei store skoa, bowlerhatten og pingvingangen skapa av den britiske Hollywoodstjerna Chaplin. I den karakteristiske slapstick-vaudeville humoren som han vart verdskjend for, skapa han ein symbiose mellom den lettbeinte underhaldninga og den seriøse bodskapen som påverka generasjonar av film- og teaterskaparar – Bertolt Brecht heldt Chaplin for å vere ein av dei største scenekunstnarane. Filmen Diktatoren frå 1940 markerte ei vending ved å vere den fyste talefilmen Chaplin skapa, i tillegg til at han gjorde ein vri på landstrykar-karakteren. Stykket Chaplin: Diktatoren, som er skrive av Morten Joachim og Line Hofoss Holm, hadde urpremiere i 2017 og er basert på filmen Diktatoren og biografien Mitt liv til den segnomsuste auteur-regissøren.

Tyrannar og diktatorar

Eirik del Barco Soleglad sjonglerer tre imponerande rolletolkingar i oppsettinga – regissøren Chaplin, helten Den Jødiske Barbereren og antagonisten Diktatoren. Lerretet går opp og Chaplin hamrar laus på ei skrivemaskin i kreativt geni-stil. Me blir teken med inn på Chaplin sitt eige produksjonsstudio United Artists, som han starta saman med Mary Pickford (Katrine Lunde Mackenzie). Det skapast ein film med eitt mål for auge: Me skal le av diktatoren, fordi diktatorar hatar humor. Den dåverande kona og hovudrolleinnehavaren Paulette Goddard (Monica Dybwad) er den einaste som er i stand til å seie imot når den ustoppelege skapartrongen får fatale fylgjer. Som til tider tyrannisk regissør ser me korleis Chaplin bygger opp og bryter ned sine trufaste medarbeidarar og kone på tyrannisk vis ved mellom anna å drive dei so langt at det ender med ei ulukke der nokon mistar fingeren. Den destruktive sjølvoppofringa som kan oppstå når leiaren har altoverskyggande visjonar kan ein finna att både i kultiske grupper og i politiske ideologiar – og til og med i det å skape teater. I bakgrunnen luskar ein tysk nazist, konsulen Georg Gyssling (Jonatan Filip) som trekker i trådar for å stoppe filminnspelinga, i ei tid der USA enno ikkje hadde teke side i den opptrappande verdskrigen.

Allsidig skodespel og språkleg finesse

Det er like ambisiøst for ein skodespelar å spele Chaplin som det er for ein dansar å imitere Michael Jackson eller ein songar Elvis Presley. Del Barco Soleglad og regissør Peer Perez Øian har gått all in, til tross for den store fallhøgda. Og det lukkast, for del Barco Soleglad er allsidig nok til å meistre utfordringa og tilfører i tillegg noko eige til tolkinga. Det er forfriskande å sjå korleis han brukar heile registeret sitt i dei tre rollane, med alt frå glimrande dialekt- og språkbruk, til slapstick, klovneri, akrobatikk og pardans. I tillegg må manusforfattarar Joachim og Holm lovprisast – det ligg ei eminent språkleg finesse i den tyske og italienske gibberishen med dei forkledde norskspesifikke vendingane. Saman med skodespelarane sin framføring – til dømes Stig Amdam sine gode timingar i rolla som feltmarskalken Herring – blir det eit herleg sandkassespråk som er leikent og finurleg. Det er nok ikkje for alle, men sjølv klarar eg ikkje å halde latteren tilbake og gler meg over å sjå ensemblet sin ihuga dedikasjon til det ultrabarnslege uttrykket. Teater er ein stad der ein kan leike seg og det å vere barnsleg treng ikkje å utelate det geniale eller det komplekse. Det er òg Amadeus eit døme på, stykket om Mozart, komponisten frå himmelen som på same tid var uuthaldeleg infantil, som spelar rett nedi gata på Det Vestnorske Teater dei siste vekene.

Det at filminnspelinga stadig blir avbroten av eit høglydt «kutt» frå Chaplin, gir stykket ein nummer-dramaturgi som i seg sjølv er eit nikk til Vaudeville og andre underhaldningstradisjonar som tradisjonelt sett ikkje har nytt stor respekt som høgkultur. Stykket fylgjer filmen tett – den ikoniske stormannsgale dansen med jordklode-luftballongen, barberingsscena framført musikalsk synkront med «Brahms Hungarian Dance No.5», opp-ned scenene i flyet og episk hanekamp mellom diktatorane. Der tek Tormod Løvold det heile opp endå eit intensitetsnivå i si rolle som den italienske diktatoren Napaloni. Menyen består av «Reichsprostata mit Salat und Besteck», «Magenschaum», «Langgekochte Schnabelknödeln» og matkrigen ender opp med to store fallos-spekepølser. Scena med pennen som sit fast, der Diktatoren skal underskrive eit viktig dokument, får ein ekstra dimensjon med tanke på Kong Charles sitt liknande opptrinn – ingen samanlikning for øvrig, men pomp og prakt i maktdemonstrasjonar har utvilsamt ei komisk potensial.

I want to go to Hollywood

I scenene i mellom filmopptaka er det regissøren sitt privatliv med kona Paulette som utspelar seg, med alle sine intrigar. Chaplin sine forsøk på å blidgjere Paulette, med sin urokkelege tru på at latter glattar over alle andre kjensler, er sjarmerande og truverdig. Gåsehudframkallande er òg Dybwad sin framføring av «Smile» opphaveleg skrive av Chaplin for Modern Times. I ei scene dansar Del Barco og Dybwad ein vakker partner-dans med både elegante og komiske løft av kvarandre. Koreografien av Piero Issa komplimenterer historia knirkefritt heile vegen gjennom, godt utført av ensemblet i den glitrande Hollywood-lyssettinga av Geir Hovland. Irene Waage er ekstravagant i rolla som den anti-kommunistiske sladder-journalisten Hedda Hopper. Kostyma av Dagny Drage Kleiva er forseggjorte, men det er scenografien som er mest interessant i det å by på overraskande sjangeroverskridingar, til dømes med realistiske filmsett-kulissar og marmoretterlikningar som blir brotne av billege triks som ein pappbil.

Men kva med slutten?

Den klassiske forvekslingskomedien ender i filmen med eit alvor som skapa filmhistorie: Den Jødiske Barberaren hamnar på Diktatoren sin talarstol og overraska med ei rørande tale som handlar om at mennesket ynskjer å hjelpe kvarandre og leve av kvarandre si lukke. Det same avsluttar også denne oppsettinga på DNS. Men burde talen, som har eit vell av vakker framtidstru i seg, blitt gjort noko nytt med, for å romme det vonbrotet me står midt oppi no i vår eiga tid? Verda me har drøymt om i den moderne tidsalder, særleg den amerikanske, er ikkje lenger. Dagen før eg såg førestillinga var eg i New York og då eg gjekk over Brooklyn Bridge for fyste gong, innsåg eg dette med større kraft enn før; framtidslandet, med sine vyar, har blitt fortid. Det me står oppe i dag er ei ny og stadig meir kompleks og brutal verd. For at Chaplin: Diktatoren skulle fått ein djupare kunstnarleg relevans for notida strekk det ikkje til at stykket berre minner om vår eiga tid. Avslutninga treng i mine auge noko anna. Det kan vere at for å kunne møte framtida må me gi slepp på noko. Det kan vere at det er håplaust å halde fast i håpet.

(Publisert 14.10.23)