Kven må du vere for å kunne snakke på vegne av?

Romanen Hvem drepte faren min frå 2018 av den franske forfattaren Édouard Louis er som om den skulle ha vore skriven med teateroppsetjing i

hvem drepte faren min?

Av Édouard Louis

Regi, koreografi og scenografi: Magnus Sparsaas
Musikk: Marius Christoffer Karlsrud og Olav Waastad
Kostyme: Sara Skogøy og Magnus Sparsaas
Lys: Tobias Leira
Dramaturg: Stine Revheim Svellingen og Kjersti Horn

Agder Nye Teater, gjestespill Den Nationale Scene, 7. februar 2024

Siste spilledato 18. februar, Agder Nye teater, Storsalen Arendal

tankane. «Hadde dette vert en teatertekst, måtte den ha begynt med disse ordene: Far og sønn står et par meter frå hverandre i et stort, åpent rom eller landskap. Det kan vere en hveteåker, en forlatt, nedlagt fabrikk, en gymsal med linoleumsgulv», lyd den fyrste setninga. Det store, opne landskapet denne februarkvelden i 2024 er hovudscena på Den Nationale Scene. I dette gjestespelet har Agder Nye Teater teken tak i protestskrivet av den litterære superstjerna og gjort det til eit møte mellom språk, kropp og dans. Louis slo i gjennom med Farvel til Eddy Bellegueulle (2015), ei skildring av eiga klassereisa i valdelege, homofobe omgivnader i ein småby i Frankrike. Romanen vart hylla særleg i Tyskland og her i Noreg, men fekk òg kritikk for å demonisere arbeidarklassen. I denne tredje boka kjem faren ut av det på ein meir nyansert måte, når Louis skriv om korleis han vart frårøva livsmoglegheitene som fylgje av klasse og politiske avgjersler.

Nepa går

Utøvarane, som har skapa denne førestillinga i samarbeid, er allereie på scena i uformell opplading, det er skodespelar Olav Waastad, dansar Charlott Utzig og regissør Magnus Sparsaas. I tillegg er musikar Filip Ring og dramaturg/turné-koordinator Stine Revheim Svellingen på scena. I bakgrunnen spelar «Boléro» av Maurice Ravel, lyden kjem frå ein ikonisk tidleg 2000-tals boomblaster, eg ser eit brunt kjøleskåp og nedsenka lysriggar. Waastad sit molefonken på ein stol og kiker ut mot publikum, dei fire andre ynskjer oss velkomen på ein keitete, skule-presentasjonsliknande måte. Sparsaas mumlar fram kva romanen handlar om, ein far og ein son som har brote kontakten men prøver å finne saman att, om kva hardt arbeid, skam og politiske avgjersler legg igjen av spor i kroppen. Den presise innleiinga i naiv innpakking gjer meg nervøs på deira vegne, set meg i retning av å undervurdere men gjer meg dermed ekstra lydhøyr. Med eitt set Waastad igang med det eg oppfattar som ein parodi på ein representant i frå det ressurssvake samfunnsjiktet, ein «vanleg fyr» som tilfeldigvis ramlar inn på prøvar av denne førestillinga, han unnskylder seg for språkbruken og for at «nepa går», det er utan tvil morosamt men det gir òg ein bismak – det borgarlege DNS-publikummet som ler av ein klisjéfylt proletarisk karakter? Det tek ei stund før eg forstår at det eg fyrst oppfatta som ein meta-rammeforteljingsfigur faktisk kan vere ein versjon av faren, som ikkje har ei eiga stemme i romanen.

Har far dansa?

Romanen er ein tynn sak med kraftig innhald. Utøvarane blar og les i frå boka i kvar si utgåve med post-it lappar i, les om faren som har forandra seg, som kjøper bøkene til sonen og gir dei til vener. At boka er fysisk til stades resonnerer med det fysiske i tematikken: kroppen sitt forfall gjennom det repetetive arbeidet, faren sin rygg som blir skada etter ei ulukke på fabrikken, dei politiske avgjerslene om å ta vekk trygd, som tvingar han til å ta jobb som reinhaldar i gata med ytterlegare bøygd rygg. Tarmane som blir øydelagt då medisinane han treng for å regulere fordøyinga ikkje lenger er støtta av staten. Den fysiske inngangen er sterkt til stades og det koreografiske lukkast med å stå på eigne bein og ikkje berre illustrere eller ornamentere teksten. Handlingar og former som brytekamp, lyfting og sleping samt danse-soloar av Utzig med brå rulling, slenging, hopp og rytmiske trinn fungerer veldig godt. Eg tykkjer eg ser noko av det spontane og samtidig formmedvitne i frå De Naive[1] og det kler førestillinga. «Har far danset noen gang?» blir det spurt, då sonen oppdagar at faren, som i sonen sin oppvekst forakta alt som kunne minne om femininitet i menn, har hatt andre sider før hans tid, har til og med brukt parfyme og kledd seg ut som drillpike.

Det er ikkje alltid heilt klårt kven det er som snakkar, om det er stemmene frå faren, sonen eller mora og det kan i blant bli noko forvirrande. Samtidig fungerer dei lausrivne stemmene som ein kommentar på det å gje talerøyr til dei som ikkje kan snakke. Eg tenkjer tilbake til den fullsette salen på Freie Universität i 2017, der Louis heldt eit føredrag om nettopp dette: me må snakke for dei som ikkje kan, var bodskapen. Å snakke på vegne av har ein retorisk førhistorie der ein får hjelp til å forsvare sin sak ved at ein annan står opp for ein – gjennom tale forsøker denne å overtyde og bevege dommarane i retten (I Aristoteles’ greske system Synegoria, i Quintilians romerske system Advocatus)[2] . Og rettssalen i seg sjølv har ein teatralsk struktur – me i publikum blir til dommarar i spørsmålet om kven som drepte faren.

Knekte kroppar

Der Waastad briljerer med teknisk godt skodespel og glimrande timingar for komikk, er Sparsaas meir som ein opplesar. Det politiske engasjementet dirrar i lufta når han les opp passasjar i boka om at moglegheita til å drøyme og å realisere draumane, ikkje kjem frå indre talent, me må òg anerkjenne dei ytre faktorane. Lyset på scena er effektfullt, det lever og bylgjer over golvet, skapar silhuettar og rammar inn, me kan sjå mekanikken bak. Ein laptop i mørke blir den einaste lyskjelda og skaper enkle men verknadsfulle bilete. Gitarakkompagnementet fylgjer diskrét det som speler seg ut. Det er fleire slåande scener i stykket, som den leikne duoen til Utzig og Waastad i bryllupskjolar – lik ein snøballkrig, inntulla i dei florlette stoffa, gjer dei klumsete løft, yogafly og manipulasjon av kvarandre sine kroppar, og smett ut av kjolane som i eit hamskifte. Ein grand dansefinale til «Bolero» med alle tre set prikken over i-en, med kraftfulle, repetetive, rytmiske rørsler får det litt den same effekten som ein Anne Teresa De Keersmaeker-koreografi – ein kunne ha sett på i evighetar og vil ha meir og meir. Kvifor akkurat «Boléro» av Maurice Ravel? Orkesterverket, opprinneleg komponert i 1928 for den russiske ballettdansaren Ida Rubinstein, er ein av dei mest dansa storskala ballettane, og sender tankane til denne fabrikkliknande forma for dans som òg set spor og knekker kroppar, men gjennom heilt andre repetisjonar og i eit heilt anna samfunnssjikt. Og skal ein fyrst snakke om slitasje, er dette musikkstykket eit strålande eksempel på det eroderte.

Kven må du vere for å kvalifiserast til å snakke for ei utsett gruppe og kva skjer når ressurssterke snakkar for dei ressurssvake? Dei seier i stykket: «Paradoksalt nok er det eliten som lager politikk, enda politikken nesten ikke har noen innvirkning på livene deres. For elitene er politikk som regel et estetisk spørsmål: en måte å oppfatte seg selv på, en måte å se verden på, å skape seg selv på». Dei rike dreg ikkje på stranda for å feire når bidraget til skulemidlar har aukt med 100 euro. Det kan opplevast som ytst nødvendig eller på den andre sida nedverdigande, å bli talt for – i frå dei som snakkar eliten sitt språk. I programbladet skriv Sparsaas om ein reaksjon han fekk då han la ut på Facebook at prosjektet hadde fått støtte frå Kulturrådet. Den korte skildringa vart av ein kollega frå teaterfeltet med røter i arbeidarklassen oppfatta som kronglete, utilgjengeleg og ekskluderande, og han kom med forslag til ein «omsetjing» for at den skulle nå betre ut til dei den handla om. Ein treffande anekdote om korleis makt konsentrerer seg i språket og korleis me brukar det. Men det får meg òg til å tenkje på Sløseriombudsmannen og korleis forenkling kan bli misbrukt. Handlar ikkje dette i grunn om formidling? Ein tekst for å rekruttere publikummarar har andre kriterium enn ein tekst til Kulturrådet og kanskje kan desse sameksistere dersom dei blir brukt spesifikt til sine føremål.

Klasseveldet i Noreg

Det byrjar å bli ei stund sidan eg såg oppsettinga av Louis sin andre roman, Voldens Historie i regi av Thomas Ostermeier på Schaubühne i 2018, og romanane til Louis er hyppig dramatisert i Noreg, framføre alt i oppsettingane til Kjersti Horn (som er kreditert som dramaturg i denne oppsettinga). Kvifor fekk desse romanane og oppsettingane so stort gjennomslag her til lands? Louis og Didier Eribon sine bøker gav kanskje ein inngang til å snakke om klassetematikken med den komfortable avstanden – i stykket er det franske politikarar som er undertrykkarar: «Jacques Chirac og Xavier Bertrand ødela innvollene dine». Medvitet om klasseskiljer har historisk sett stått svakare i Noreg – eit land utan adel, med eit ikkje fullt so framtredande borgarskap, og med ein tradisjon for å skuve velferdssamfunnet framføre seg, har det funnest nok av forklaringar og unnskyldningar for at klasseveldet ikkje eksisterer. Men forsking viser at det i aller høgast grad finst klasseskilnader her òg (som til dømes kjem fram i førsteamanuensis i sosiologi ved UiO Maren Toft sin avhandling[3] og artiklar.) Ein annan grunn kan vere at her i Noreg, som i resten av Europa, er fabrikkane i stor grad flytta ut av landa og austover, (som til dømes tekstilindustrien), og med det forsvann det stereotypiske biletet av proletariatet som fagorganisert gruppe, som ein del av ein større heilskap – vel å merke med sterke kvite menn i spissen. Tilbake står oftare det meir usynlege individet, frå reinhaldaren til leveringsbodet, utan fellesskap. Når eg skriv denne teksten, er eg kanskje med på å oppretthalde klasseskilnader ved å kategorisere menneske og trekke opp skiljelinjene, ved å snakke eliten sitt språk med ein kronglete tekst for eit fagtidsskrift. Men langt farlegare er det å vere blind for ulikskapane og late som at alle har like forutsetningar i livet. Då lev ein i løgn.

(Publisert 18.02.2024)