Mørk humor, lun framsyning

Det Norske Teatret har ein lang og solid Beckett-tradisjon. Sluttspel blei sett opp første gong i 1971. Då var det mannen bak omsetjinga, Bjørn Endreson,

SLUTTSPEL

av Samuel Beckett

Omsetjing Bjørn Endreson

Regissør: Bjørn Sundquist

Scenograf og kostymedesignar: Bård Lie Thorbjørnsen

Dramaturg: Anders Hasmo

Det Norske Teatret, Scene 3, premiere 27. januar 2023

som hadde regi. Hovudrollene, Hamm og Clov, blei spelte av Bjarne Andersen og Tom Tellefsen. Bjørn Sundquist som har ein legendestatus som skodespelar i norsk teater og film, hadde sin regidebut med Becketts Mens vi ventar på Godot på Riksteatret i 2013. Her hadde òg, som i Sluttspel, Bård Lie Thorbjørnsen ansvar for scenografi og kostymer. Sundquists regidebut gjekk berre godt, og framsyninga blei solid, nær og lun. I denne tragikomedien fekk, som òg i Sluttspel, det humoristiske god plass.

Det er snart slutt

Når vi kjem inn i teatersalen står Clov (Morten Svartveit) klar. Han har bøygd akslene framover, ryggen er krum. Han er kledd i kvit trøye, svarte bukser med bukseselar og sko som minner om steppesko – dei klikkar når han går. Kvite laken heng rundt. Clov dreg dei av og avdekker det som er bak. Det er to enkle trerammer på bakveggen som skal illudere vindauge, eller markere at her finst eigentleg ikkje vindauge – det er ingenting utanfor, berre svart, berre mørker. Dette er ei oppsetjing som ikkje eksperimenterer med scenetilvisingane til Beckett. Sundquist og Lie Thorbjørnsen følgjer boka, stort sett. I stykket er det to søppelbøtter. I desse held foreldra til Hamm (Jan Grønli) til – Svein Roger Karlsen spelar faren Nagg og Hilde Olausson spelar mora Nell. Søppelbøttene i denne oppsetjinga er uvanleg store. I de fleste oppsetjingane av stykket er desse søppelspanna dei klassiske metallspanna med lokk som vi kjenner frå nokre tiår tilbake. Men her er dei digre. Vi veit at dette er søppelspann, men dei liknar eigentleg noko heilt anna. Dei minner om dunkar på fiskeoppdrettsanlegg der ein har smolt, altså småfisk. Eller dunkar for produksjon av rakfisk. Assosiasjonane går uansett andre stader enn til søppelbøtter.

Snart er det slutt

Clov humpar av garde og trekker av det siste lakenet og der, midt på scenen, sit Hamm i stolen sin. Clov kan ikkje sitje, og Hamm kan ikkje gå, i tillegg er han blind. Han har på seg ein staseleg slåbrok i raudt og har eit raudleg tekke over beina. Stolen er chesterfieldaktig, men har hjul som ein kontorstol. Alle skodesperane har vore på scena heilt frå vi kom inn. Det understrekar det universelle ved stykket. Mennesket er stuck i sitt tilvære her på jorda. Det humpar og går, men snart er det slutt – eller er det det? Dialogen mellom Hamm og Clov rullar og går. Dei kjem seg ingen stad, dei skal ingen stad. Hamm er ufordrageleg sjølvoppteken, han er ein tyrann. Clov lengtar etter noko, men veit ikkje kva. Dei er bundne til kvarandre, men samlivet deira er kjærleikslaust.

Slutten er nær

Det er ikkje berre Clov som blir tyrannisert av Hamm, det er òg foreldra i søppelspanna. Ikkje får dei mat nok og ikkje blir det skifta sand i spanna deira. Eldreomsorga i stykket er under ein kvar kritikk. Og assosiasjonane går til dei deprimerande tilhøva i den verkelege verda. Ekteparet Nagg og Nell har i kvart fall rom på sida av kvarandre, dei er saman. Nei, det gjeld å sjå det humoristiske i det for å halde ut, slik Sundquist og gjengen gjer. Her er det spesielt timinga i replikkvekslinga som understrekar det humoristiske. Eit drops, av den eldgamle typen Kongen av Danmark, er det den gamle faren ber om til trøyst. Nei, det kjem inga trøyst. Dei gamle som sit i boksane sine, er heilt kvite. Dei er nesten gjennomskinlege, snart blir dei helt usynlege, heilt borte.

Nær ein slutt

Becketts absurde dramatekstar sett menneske inn i ei verd der dei er fanga. Det understrekar denne oppsetjinga godt. Desse stykka er typiske høgmodernistiske tekstar. Tilværet er prega av meiningsløyse. «Det er håplaust, men vi gir oss ikkje» som det heiter i Jan Erik Vold sitt noko Beckett-inspirerte dikt. Dei opnar opp mot det store inkje, mot ei gudlaus verd. Mennesket er heilt aleine. Menneska på Scene 3 på Det Norske Teatret er aleine, både i sine eigne sjølvmedlidande bobler og som ein slags dysfunksjonell familie. Og kanskje er det snart slutt på alt. Sundquists regi verkar omsorgsfull, på eit vis. Det er noko lunt over framsyninga som nok kjem frå den mørke humoren.

I 1957 då Sluttspel hadde premiere, truga atomkrig, det var kald krig. Stykket blei òg lest som ein kommentar til Hiroshima og faren for ein atomvinter. Angsten for at det verkeleg var slutt på alt, var til stades. Den polske teatervitaren Jan Kott samanlikna Shakespeares Kong Lear med Sluttspel i boka si Shakespeare our Contemporary (omsett til engelsk i 1964). Han ser, så vidt eg hugsar, ein samanheng mellom den håpløysa og det mørkeret Kong Lear står oppe i, og den tomleiken figurane hos Beckett ser inn i.

No står vi både i ein pågåande krig i Ukraina, og i ein ny kald krig. Redsla for eskalering og atomkrig er levande. Tilhøva er meir usikre enn på lenge. Det gjer Sluttspel grøssande aktuelt. Denne konkrete aktualiteten kjem ikkje spesifikt fram i framsyninga på Det Norske Teatret, men det er heller ikkje naudsynt – assosiasjonane kjem av seg sjølv frå teksten.

Snart sluttar det

Den mest spesielle versjon eg har sett av Sluttspel, var på Ila fengsel for ein god del år sidan. Det var den svenske skodespelaren og regissøren Jan Jönson som sette opp stykket med innsette i fengselet. Han hadde sett opp Mens vi ventar på Godot i det kjende San Quentin-fengselet i USA i 1998. Der fekk han livstidsinnsette til å spele rollene – under ekstrem overvaking. I Ila fengsel var det langtidsinnsette Bent som spelte Clov. Han spelte stødig og solid. Det blei verkeleg minneverdig. Her spelte sjølvsagt òg spelestaden inn. Det å gå frå ein solfylt forsommardag inn i eit strengt vakta fengsel, understreka det å vere innelåst i ei verd, å vere ein fange i den materielle verda. Akkurat dette aspektet er det sjølvsagt ikkje mogleg å få til så konkret på Det Norske Teatret.

Det høyrer med til historia at då Jönson sette opp Mens vi ventar på Godot på Kumla fengsel utanfor Stockholm, rømde fleire fangar. Då Samuel Beckett sjølv fekk høyre om det, lo han godt, og meinte at det var det beste som hadde skjedd stykket etter at det blei skrive, seiest det.

Ja, det er snart slutt

Er det slutt når Hamm sit einsam på scenen og dekker andletet med ein skiten lommeduk? Han blir berre sitjande. Mens vi ventar på Godot endar med at Didi spør: «Vel, la oss gå?» og Gogo svarar: «La oss gå». Og så blir dei berre verande. I Becketts roman The unnamable (1953) er slutten: «I can’t go on. I go on.»

På Det Norske Teatret tar skodespelarane applaus frå spelestadane sine. Nagg og Nell er stuck i søppelspanna og Hamm sit fast i stolen. Suffløren spela ei viktig rolle under framsyninga med si teksthjelp. Ho er dessverre ikkje nemnd ved namn på heimesida til teateret. Sundquist tar ho med på scenen under applausen – velfortent!

(Publisert 30.01.2023)