Skarp satire om provinsfascisme

Forfattarskapet til den austerrikske Maria Lazar (1895-1948) har – i motsetning til mange andre austerrikske

Die Eingeborenen von Maria Blut

Av Maria Lazar

Om til scene av Lucia Bihler og Alexander Kerlin

Regi: Lucia Bihler

Scenografi: Jessica Rockstroh

Kostyme: Victoria Behr

Musikk og lyddesign: Jacob Suske

Koreografi og maskearbeid: Mats Süthoff

Lys: Norbert Piller

Med: Stefanie Dvorak, Philipp Hauss, Jonas Hackmann, Robert Reinagl, Dorothee Hartinger, Lilie Winderlich.

Dramaturgi: Alexander Kerlin

Berliner Festspiele, Theatertreffen 23. mai 2023

kvinnelege forfattarar med liknande skjebne – inntil for eit par år sidan vore fullstendig gløymt. I 2015 vart romanen Die Eingeborenen von Maria Blut, om oppblomstringa av provinsfascismen like før andre verdskrig, oppdaga på ny og gitt ut på Wien-forlaget Das Vergessene Buch. Maria Lazar stamma frå ein jødisk storborgarleg familie i Wien, og skreiv romanar under pseudonym med stor suksess. Men i det undertrykkande klimaet i heimlandet vart det snart umogleg og i 1933 reiste ho til Danmark (saman med Bertolt Brecht og Helene Weigel) og skreiv romanen i eksil. I 1939 flykta ho vidare til Sverige og etter ein langvarig ulækjeleg sjukdom tok ho til slutt sitt eige liv i 1948. Romanen ho skreiv i Danmark skulle vise seg å vere uhyre presis og føreseiande om hendingane kring opptrappinga av fascismen som murra ut til ei gjennomfartsbygd i Austerrike.

Det finst over to dusin karakterar i romanen, alle meir eller mindre usympatiske med ei rekkje feil og manglar, presentert i kompakte scener i eit musikalsk språk, med giftige dialogar og indre monologar. Teaterstykket er regissert av Lucia Bihler og saman med dramaturg Alexander Kerlin har dei gjort romanen om til ein sceneversjon der karakterar frå fire familiar står i sentrum, samt Pater Lambert og «Die Eingeborenen» (dei innfødde), spela av seks skodespelarar. Regissør Bihler har tidlegare sett opp fleire stykke basert på romanar og det er tydeleg at dette er noko ho, saman med eit sterkt team, verkeleg kan.

Maria-kult

Det er ei uroleg tid i kurbyen Maria Blut. Det er år 1933 og like før det eskalerer. Wien-Expressen dundrar forbi. Finanskrise og inflasjon har skapt arbeidsløyse, stigande prisar og angst for framtida. Ein er skeptisk til alt som kan reknast som ikkje-austerriksk og innbyggarane i Maria-kulten lener seg på overtru, vondsinna sladder og vandrehistorier. Fabrikken Schellbachs Konserven lovar gull og grøne skogar dersom ein investerer pengane sine i det nye, noko ulne prosjektet «romkraft og urkraft». Men alle veit at konservfabrikken luktar rotne egg. Dessutan er innehavar Schellbach halvt jødisk. Det går ikkje so bra når heile byen investerer sparepengane sine ved å legge alle egga i ei korg.

Stykket opnar med at ein tynn gestalt, med eit overdimensjonert maske til hovud, smyg seg føre det glinsande svarte teppet, kremtar, tek etter nokre spede forsøk ordet med eit rim: «In der schönen Ort von Maria Blut, werden alle Schmerzen wieder gut» (I den vakre staden Maria Blut, blir alle smerter bra igjen). Det stadig oppattakande rimet er ein del av eit middels velluka forsøk på å gjere staden attraktiv som eit helande pilegrims- og turistmål. Teppet går opp og i midten ruvar ein enorm statue av ei raud Maria og to englar med draperte stoff som flyg i lufta ved sidan av (scenografi Jessica Rockstroh). Doktor Lohmann (Philipp Hauss) går gjennom gatene og «Die Eingeborenen» kiker og kviskrar etter han med sine identiske masker og laksefarga jumpsuits, men med individuelle kroppsspråk og stemmer. Bygdesnakket vil ha det til at han overdoserte si eiga kone med morfin (ho døydde i røynda av kreft) og nekta ho den siste oljen. Han søkjer råd og spelar sjakk med den jødiske rettsadvokaten Meyer-Löw (sindig spela av Dorothee Hartinger), som er den mest klartenkte når det kjem til å sjå det fascistiske diktaturet true.

Gummi-dirndl og lederhosen

Alle skodespelarane går inn og ut av rollane sine og koret. Når dei er karakterar, som til dømes den alltid bedande og angrande Notburga (Lili Winderlich), dotter av den kortpusta verten Herr Heberger (Robert Reinagl), har dei på seg typiske Dirndl eller Lederhosen. Men dei er sydd i eit gjennomsiktig gummistoff som vrir fullstendig om på dei nasjonalromantiske plagga og gjer dei treffande bisarre (eg skulle gjerne sett ein gummi-bunad på scena). Me får aldri sjå ombyta, for kvar scene blir spela i om lag 2-3 minutt, avbroten av eit kraftig klokkeslag og eit blendande lys før blackout (lys: Norbert Piller). Det er eit godt grep som skapar eit alvor i den elles satiriske tonen og som trekk meg inn med det same. I tillegg er det ei god løysing på romanen si noko utfordrande fragmenterte form. I overgangane er det lest frå romanen med ein voice over av Stefanie Dvorak med hypnotisk og litterær forteljarstemme og ansiktet til statuen Maria er svakt opplyst høgt der oppe. Teksten er dosert godt utover det om lag to timar lange stykket og ofte er det stilla som aksentuerer scenene meir enn ein ordstraum. Regissør Bihler har tidlegare jobba mellom anna ved Volksbühne og det er interessant å sjå korleis det knapt finst eit einaste brøl (som hos til dømes Frank Castorf), men at det likevel kjennest so intenst.

Eit anna godt grep er at koret med maskene spelar ut dialogane berre fysisk, medan stemmene kjem frå to skodespelar ved kvar sin mikrofon på begge sidene av scena. Romanen er full av parentesar med bitre kommentarar, og visuelt minner dette sceniske oppsettet om ein parentes i seg sjølv. Illusjonen er so velspelt og synkronisert at det er umogleg å ikkje «tru» på at det er maskene som snakkar. Maskearbeid krev ei ekstra medviten kroppsføring og det er her godt gjennomført av alle dei seks skodespelarane og solid koreografert av Mats Süthoff. Både hender og gestar er distinkte, men òg større rørsler får plass, som om maske og kropp høyrer saman frå start til slutt.

Frå incel til radikal

Den keitete Vinzenz, spela av Jonas Hackmann med asynkron fysikalitet, er bror til Notburga og son av Herr Heberger. Han er lei av å servere Schnitzel til gjennomfarande gjester på den familieeigde Bahnhofsrestauranten der flugene svirrar ved vindauga. Han er lei av å bli mobba og kalla «Pimperl» (penis). Då han møter den Hitler-dyrkande Fräulein Reindl (Stefanie Dvorak), opnar ei ny verd seg. Med boka Mein Kampf blir han introdusert for ein figur han kjenner seg att i som i ein større og mektigare bror. Tanken om at ein mann som var einsam i ungdommen kan bli kraftig og innverknadsrik i ein moden alder vekker stordomsfantasiar hjå den incel-aktige figuren Vincenz. Scena der han besøker Fräulein Reindl er særskilt velgjort: som mange andre scener er den strukturert lagvis med parallelle perspektiv. Dvorak fortel kva som skjer inn i ein mikrofon medan Hackmann spelar det ut fysisk. Ein ser det tydeleg føre seg, korleis rommet er omgitt av Fräulein Reindl sine eigne «små tidsfordriv»: Stilleben og blomstrande epletrær på veggane, notane til Wagners «Valkyrien» oppslått på pianoet. Dvorak vekslar hurtig mellom den konsentrerte forteljarstemma over til karakteren Reindl sine vimsete utbrot der ho hentar kaffi til gjesten frå eit anna rom, alt i same mikrofon. So er ho på scena sjølv, i ein saumlaus og elegant overgang og merkar seg her ut med teknisk særs godt skodespel.

Spiel und Spaß

Kvar gong noko blir vanskeleg eller det ikkje finst gode svar, tyr dei innfødde til standardiserte frasar eller Austerrike-spesifikke matrettar med kuriøse namn (som Gugelhopf eller Krautfleckerln). Dei typiske austerrikske uttrykka med alt frå «Grüß Gott» (God dag) til «Leckns mich am Oarsch» (kyss meg bak) blir motteke med latter frå det tyske og internasjonale publikummet på Theatertreffen (å gjere narr av kvarandre er ein ymsesidig sak for tyskarar-austerrikarar). Det finst gjennom heile stykket ei mengd av komiske augneblinkar, som bruk av størrelse og dimensjonar. Som då ein av dei innfødde vil kviskre noko til den ruvande Maria-statuen og liksom inneforstått vinkar ho ned til seg med ein peikefinger, for at ho skal bøye seg ned, noko som sjølvsagt er umogleg. Seinare dansar Fräulein Reindl med albogane ein slags hakekors-dans til Wagner Valkyrien-techno – komponert av Jacob Suske. Den tyske nasjonalsongen får òg ny technodrakt, det heile lyder alarmerande fengande og gjer satiren komplett. I blant lurer eg på om eg ikkje burde sette latteren i halsen litt oftare. Men ligg kanskje ubehaget i det at nettopp min eigen latter er vanskeleg å halde tilbake? At det grufulle gøymer seg bak Spiel und Spaß?

Har du høyrt at…?

Då Herr Schellbach tek sjølvmord, mister nesten heile byen sparepengane over natta. Då som no ser ein korleis kapital og marknadskrefter heng nøye saman med ustabile situasjonar. Raseriet leder til sabotasjeaksjonar mot fabrikken og andre jødiske forretningar. Hendinga, illustrert med lyden av knuste glas, sender tankane til Krystallnatta (som vel å merke var i 1938, tre år etter at romanen vart skriven). Den jødiske advokaten Meyer-Löw, blir symboltungt teken med ut av scena. Like etter blir heile Maria-statuen demontert av teknikarar og ein kan sjå korleis ho er heilt flat på baksida, kvar illusjon blottlagt med dei tekniske dupedittane for å gråte blod. Vincenz, som endeleg kan ta plass på den no tomme blinkande pidestallen og halde ein tale, rett i ryggen og utan stamming, får ein nådelaus ende når hans assimileringar til Hitler går for langt. Det finst berre ein Führer.

Die Eingeborenen von Maria Blut er ei kraftig påminning om korleis teater og bygging av illusjonar står i skremmande slektskap med politikk. Men det er òg ein refleksjon over bygdesnakk og kva som kan få rotfeste i det. Eg vil påstå at bygdesnakk og sladder i seg sjølv ikkje er skadeleg eller forkasteleg. I ei meir harmlaus form er det ein del av det å bu i provinsen og kan til og med kallast samanbindande. Det engelske ordet gossip har til dømes historisk og etymologisk sett ei interessant samanheng med nær ven og for kvinner har det å sladre vore spesielt viktig for å finne saman i fellesskap i undertrykkande klima. Men i ei destruktiv form kan det harmlause fort eskalere, ei fjær blir til fem høns og snart er det ikkje godt å skilje rett og gale, sant og usant. Å stikke hovudet saman etter søndagsmessa har i våre dagar blitt erstatta med kommentarfelt, og der finst det ingen brems. «Ists wahr? Habens schon gehört?» (Er det sant? Har du høyrt at?) er blitt spørsmål som svirrar rundt på nett kvart einaste sekund. Og der er det ingen som kviskrar.

(Publisert 30.05.2023)